عناصر و عوامل شادی و نشاط از دیدگاه روانشناسی و اسلام

عناصر و عوامل شادی و نشاط از دیدگاه روانشناسی و اسلام

شادمانی از متغیّرهایی است که در سالهای اخیر در حوزة روانشناسی سلامت مورد توجه قرار گرفته است. پیش از این در مطالعات روانشناسی، بیشتر احساسات منفی انسان مثل افسردگی، غم، خشم و اضطراب مورد مطالعه قرار می گرفت؛ اما در سالهای اخیر، پژوهشگران به طور روز افزون به سلامتی و تندرستی ذهنی علاقهمند شده اند.

الف) ویژگیهای افراد شاد و عناصر آن

پژوهشهای انجام گرفته در رابطه با شادی نشان میدهد که افکار و رفتارهای افراد شاد، سازگار و کمککننده است. این افراد با دیدگاه روشن به امور مینگرند، دعا و نیایش دارند، برای مسائل خود مستقیماً تلاش میکنند و به موقع از دیگران کمک می طلبند. لذا تندرستی ذهن در بر دارندة قوانین مهمی است که به وسیله تأثیر احساسات بر همة ابعاد رفتار انسان و پیشرفت او (شامل سلامت فیزیکی و روانی، صلاحیت اجتماعی و ایجاد روابط مثبت با دیگران) قابل تشخیص است.

مقوله های تشکیل دهندة شادکامی را نیز می توان عواملی چون: رضایت کلی از زندگی، رضایت از مقوله های خاص زندگی و وجود عواطف مثبت فراوان (خُلق و عواطف خوشایند) و فقدان نسبی عواطف منفی (خُلق و عواطف نا خوشایند) دانست. عواطف مثبت را می توان به مفاهیمی مانند خوشی و وجد، رضایت، غرور، محبت و شور تقسیم کرد.(Eddington & Shuman, 2004)به اعتقاد آرجیل و لو (1990) شادمانی سه جزء اساسی دارد: هیجانات مثبت، رضایت از زندگی و نبود هیجانات منفی ازجمله افسردگی و اضطراب. آنها دریافته اند که روابط مثبت با دیگران، هدفمند بودن زندگی، رشد شخصی، دوست داشتن دیگران و زندگی، از اجزای شادی هستند.

ب) عوامل مؤثّر بر شادی از دیدگاه روانشناسی

1. شخصیت:10 مطالعات نشان میدهد که ابعاد شخصیت افراد بر شادمانی آنها تأثیر دارد. دو بُعد شخصیت (درونگرایی و برونگرایی) از نظر برخی کارشناسان، از اهمیت بیشتری بر خوردار است.دنیو و کوپر11 (1998) و آرجیل، مارتین و لو(1995) در مطالعات مختلف، همبستگی درونگرایی، برونگرایی و شادی را 22% و 45% گزارش کردند. کاستا، مککرا و نوریس12 (1987) نیز با انجام یک پژوهش طولی گزارش کردند که برونگرایی می تواند وجود عاطفة مثبت و شادیِ 17 سال بعدِ فرد را پیشبینی کند. ارتباط شادی و برونگرایی آنقدر مسلّم و قوی است که برخی صاحبنظران، ارتباط برونگرایی و شادمانی را با ارائة فرضیة وجود ژن شادمانی توضیح میدهند.(Lupri & Freideres, 1999, P.12)

2. عزّت نفس: 13 از عواملی است که بر میزان شادمانی افراد تأثیر زیادی دارد. وارت 14(2001) عزّت نفس را اساسی ترین عامل شادی میداند و ویلسون 15(1967) گزارش کرده که عزّت نفس یکی از مهمترین پیشبینی کننده های شادی است. تأثیر این عوامل در شادمانی به قدری زیاد است که آرجیل (2001) به عنوان یکی از صاحبنظران روانشناسی شادی، آن را جزء جداییناپذیر شادی میداند.

3. سرمایة اجتماعی: 16 ریچاردز 17(2000) سرمایة اجتماعی یا همبستگی را چگونگی شبکة روابط اجتماعی، دوستیها، احساس کنترل شخصی و اعتماد اجتماعی میداند. به اعتقاد او، سرمایة اجتماعی بیش از سرمایة انسانی(سطح تحصیلات، درآمد، موقعیت اجتماعی و...) بر میزان شادمانی افراد جامعه تأثیر می گذارد. پژوهشها نشان میدهند افرادی که از نظر روابط اجتماعی، مهارت بیشتری دارند و بهتر می توانند با مردم رابطه برقرار کنند، شادتر از افرادی هستند که از نظر مالی غنی ترند، ولی روابط اجتماعی مطلوبی ندارند.(میرشاه جعفری و همکاران، 1381)

4. فعالیت های اوقات فراغت: فعالیت های اوقات فراغت منبع بسیار خوبی برای ایجاد شادمانی هستند. بندورا 18 (1977) شادیبخش بودن فعالیت های اوقات فراغت را این گونه تفسیر میکند که وقتی افراد به این نوع فعالیت ها میپردازند، در حال انجام کاری هستند که می توانند آن را به خوبی انجام دهند یا لااقل تصوّر میکنند که توانایی انجام آن را دارند. بنابر این، سعی میکنند هر چه بیشتر به این فعالیت ها بپردازند و در نهایت، بر میزان شادی در آنها افزوده خواهد شد.

یکی از فعالیت های اوقات فراغت «موسیقی» است. مریام19 (1964) نقشهایی را برای موسیقی قائل است؛ از جمله اینکه در ابراز احساسات، تأیید و تصدیق اجتماعی و آیینهای مذهبی، موسیقی می تواند در انسان احساس آرامش ایجاد کند و خستگی و اضطراب را کاهش دهد.(Argyle, 1998)یکی دیگر از فعالیت های اوقات فراغت که باعث شادمانی فرد میشود، ورزش است. ورزش به دلیل سرعت بخشیدن به فعالیت دستگاه گردش خون و دستگاه تنفس، عضلات را تقویت میکند و فرد به دنبال تقویت جسمانی، احساس بهتری مییابد. به نظر بیدل و موتریه20 (1996)، ورزش علاوه برکاهش افسردگی و اضطراب، عزّت نفس را در فرد تقویت میکند و موجب افزایش شادی او میشود.

سرمایة اجتماعی بیش از سرمایة انسانی(سطح تحصیلات، درآمد، موقعیت اجتماعی و...) بر میزان شادمانی افراد جامعه تأثیر می گذارد. پژوهشها نشان میدهند افرادی که از نظر روابط اجتماعی، مهارت بیشتری دارند و بهتر می توانند با مردم رابطه برقرار کنند، شادتر از افرادی هستند که از نظر مالی غنی ترند، ولی روابط اجتماعی مطلوبی ندارند.

5. وضعیت اقتصادی و رضایت شغلی: به نظر میرسد شادمانی انسان با افزایش ثروت افزایش مییابد و کاهش ثروت، شادی را میکاهد. داینر و لوکاس21 (1999) چنین گزارش کرده اند که مردم کشورهای ثروتمند از مردم کشورهای فقیر شادترند؛ اما مایرز (2000) بیان میکند که بین سطح درآمد و شادی در میان مردم همبستگی ضعیفی وجود دارد.

آرجیل (1998) معتقد است بین درآمد و شادمانی، ارتباط مثبت وجود دارد؛ اما این ارتباط در بین اقشار کم درآمد بیشتر است؛ یعنی درآمد تا اندازه ای نیازهای مادی افراد را برطرف میکند و بر شادمانی تأثیر دارد، ولی درآمد بیش از حد مورد نیاز، شادمانی را افزایش نمی دهد. سیکزنت میهالی22 (1997) در رابطه با اینکه چرا پول به تنهایی شادی نمیآورد، معتقد است شاید ثروت برای زندگی مفید باشد، اما انسان نیازهای دیگری نیز دارد که نمی توان آنها را با پول خرید. باید توجه داشت که وجود بیکاری در جامعه، حتی برای انسانهایی که به کار اشتغال دارند نیز استرسآور و شادمانیزداست. بلنچ فلور23 (1991) یکی از دلایل این امر را ترس از بیکار شدن میداند.

6. سلامت: سلامت و شادمانی با یکدیگر در ارتباطند. سالوی24 ، راتمن25 ، دتولر26 ، دولر27 و استوارد28 (2000) معتقدند که عواطف مثبت به خصوص شادی، فعالیت های قلبی- عروقی و سیستم ایمنی بدن را بهبود میبخشد. پنینکس29 (2000) در پژوهشی نشان داد هیجانهای مثبت می تواند افراد را در مقابل عوامل استرسزا محافظت کند و خطر مرگ را کاهش دهد.

7. وضعیت تأهل: شادمانی بزرگسالان ارتباط زیادی با وضعیت تأهل دارد. داینر و لوکاس(1999) معتقدند که افراد متأهل نسبت به کسانی که هرگز ازدواج نکرده اند یا جدا شده اند یا همسر خود را از دست داده اند، بیشتر احساس شادی و شادمانی میکنند.

8. اعتقادات مذهبی: یکی از عوامل مؤثر در ایجاد شادمانی، ایمان مذهبی است. از آنجا که فردِ با ایمان دارای ارتباط و اعتقادات معنوی است، لذا کمتر احساس رهاشدگی، پوچی و تنهایی میکند. روانشناسان معروفی از جمله: جیمز(1985)، آلپورت(1950) و یونگ(1969) به نقش و تأثیر مذهب بر زندگی افراد پرداخته اند و آن را مهم میدانند(رجایی و همکاران، 1388). پارگامنت و ماهونی30 (2002) مهمترین عامل در شادمانی روانشناختی را انتخاب داوطلبانة مذهب میدانند.

همچنین بسیاری از پژوهشها از رابطة دین با عواطف مثبت و شادی در زندگی حکایت دارند. مایرز (2000) در بررسی خود به این نتیجه رسید که افراد معنوی تر از شادی بیشتری برخوردارند. سلیگمن31 (2000) اظهار میدارد افرادی که امور مذهبی را به جا میآورند، شادتر از سایر اشخاص هستند. به طور کلی، بسیاری از نظریه پردازان، راه رسیدن به شادکامی و خوشبختی روانشناختی را در پرتو توجه به ارزشها و هدفهای معنوی، نیازهای بنیادی، معنادار بودن و هدفمندی زندگی، عشق و علایق دینی و الهی میدانند.(Reiss, 2001; Ryan & Deci, 2000; Myers, 2000)

مزیدی و استوار32 (2006) نیز در بررسی اثر دین اسلام بر سلامت روانی جوانان ایرانی، تأثیر معنادار این دین را بر کاهش نشانه های مرضی و جسمانی گزارش کرده اند. پژوهشهای ازهارت و دراپ33 (1994) نیز تأثیرات مثبت دخالت دین را در معالجه بیماران مسلمانی که دچار اختلالهای ناشی از اضطراب بودند، نشان داده است.

اسلام که دین فطرت و طبیعت است نیز پیوسته مریدان خود را به شادیهای مثبت و سازنده دعوت میکند. در دستورات آسمانی دین اسلام نکته های ارزشمندی در خصوص ایجاد شادی و نشاط آمده است. این شادی گاهی برای خود آدمی است و زمانی برای دیگران. این همه ثواب که برای تبسّم زدن بر دیگران ذکر شده و سفارشهایی که برای پوشیدن لباسهای شاد و استعمال بوی خوش، دیدار با دوستان، نظافت و پاکیزگی، مسافرت و تفریح، حضور در طبیعت، زدودن کینه و حسد از دل و شوخطبعی و مزاح و... مطرح شده است، همه برای ایجاد شادی و راندن غم و اندوه از دل مؤمنان است.(طریقهدار، 1380، ص 20)این موضوعات، مکرراً در آیات و احادیث مورد تأکید قرار گرفته است که در ذیل به برخی از آنها اشاره میشود.

امام رضا(ع) می فرمایند: کوشش کنید اوقات روز شما چهار ساعت باشد: ساعتی برای عبادت و خلوت، ساعتی برای تأمین معاش، ساعتی برای معاشرت با برادران و ساعتی را هم به تفریحات و لذایذ خود اختصاص دهید و در مسرّت و شادیِ ساعات تفریح، نیروی انجام وظایف اوقات دیگر را تأمین کنید.

حضرت علی(ع) می فرمایند: «السرور یبسط النفس و یثیرو النشاط»؛ شادمانی باعث انبساط روح و برانگیختن وجد و نشاط است.(محمدی ریشهری، 1362، ص 2449)امام رضا(ع) می فرمایند: کوشش کنید اوقات روز شما چهار ساعت باشد: ساعتی برای عبادت و خلوت، ساعتی برای تأمین معاش، ساعتی برای معاشرت با برادران و ساعتی را هم به تفریحات و لذایذ خود اختصاص دهید و در مسرّت و شادیِ ساعات تفریح، نیروی انجام وظایف اوقات دیگر را تأمین کنید(مجلسی، 1403، ج17، ص 321، روایت سوم). در این حدیث علاوه بر اهمیت دادن به شادی و سرور، به تأمین معاش یا کار و اوقات فراغت و روابط اجتماعی هم اشاره شده است که از عوامل مؤثّر بر شادمانی هستند.

امام صادق(ع) می فرمایند: هیچ مؤمنی نیست که در او شوخ طبعی نباشد. شوخطبعی بخشی از حُسن خُلق است(کلینی، 1413، ص 633) یا می فرمایند: هر که به چهرة برادر خود لبخند بزند، این لبخند برای او حسنه ای باشد.حضرت علی(ع) نیز می فرمایند: «این دلها همانند بدنها، خسته و افسرده میشوند و نیاز به استراحت دارند. در این حال، نکته های زیبا و نشاطانگیزی برای آنها انتخاب کنید»(شیروانی، 1383) و نیز فرموده اند: کسی که شادیاش کم باشد،آسایش او در مردن است.(همان)

گر چه از نظر فقهی و اسلامی، شادی امری مجاز و پسندیده است؛ اما با بررسی تعالیم اسلامی می توان گفت که دین اسلام نگاهی متعالی به شادی دارد و بنابر این، شرایط و محدودیت هایی را برای شادی بیان کرده است؛ از جمله: 1. در شادی، گناه و معصیت نباشد؛ 2. پرهیز از اذیت و آزار دیگران؛ 3. نکوهش و مسخره و استهزا؛ 4. پرهیز از لهو.(شمس الدینی، 1388)از رسول اکرم(ص) نقل شده که می فرمودند: من شوخی میکنم اما در گفتارم جز حق و راست نمی گویم.(کلینی، 1413)در منابع دینی و اسلامی علاوه بر شرایط و محدویت هایی که برای شادی بیان شده، عواملی که منجر به شادمانی میشوند نیز ذکر شده اند.